Sygnalista to osoba, która kierując się dobrem swojego miejsca pracy, a także w trosce o innych pracowników lub klientów, a nawet pracodawcę, wypatruje działań nieetycznych i niezgodnych z prawem. Wykryte nieprawidłowości zgłasza przełożonym lub organom ścigania. Umacniane przez lata negatywne opinie na temat osób, które nie tylko donoszą, ale i dodają „coś” od siebie, zawiadamiając o nieprawidłowościach, wywierają duży wpływ na dzisiejszą opinię społeczeństwa o funkcji sygnalisty. Niebawem do polskiego prawa mają wejść przepisy dotyczące funkcjonowania i ochrony sygnalistów. Radca prawny Agnieszka Kupilas-Sayed, wspólniczka Kancelarii Kupilas&Krupa, wyjaśnia, jaka jest ich rola w miejscu pracy.

Odpowiadając na pytanie kim jest sygnalista, należy przede wszystkim pamiętać, że jest to osoba, która dokonuje zgłoszenia w trosce o dobro firmy, w której jest zatrudniona. Z tego też powodu sygnalista nie powinien być utożsamiany z osobami, które dokonują zgłoszenia w celu polepszenia własnej pozycji lub celowego zaszkodzenia innej osobie. Sygnalista jest również określany jako „whistleblower”, co dosłownie oznacza osobę dmuchającą w gwizdek. Jest to nawiązanie do brytyjskich stróży prawa, którzy na widok przestępstwa dmuchali w gwizdek, aby zaalarmować kolegów i wezwać pomoc.

Skąd w Polsce takie nagłe zainteresowanie funkcją sygnalisty? Wszystko za sprawą przepisów unijnych. 17 grudnia 2021 upłynął bowiem termin implementacji do prawa krajowego regulacji Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) z dnia 23 października 2019 w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii („dyrektywa”). Polski ustawodawca do dnia dzisiejszego nie wprowadził jednak do polskiego porządku prawnego odpowiedniej ustawy, a jedynie 4 sierpnia 2022 na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji pojawiła się kolejna wersja projektu ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa.

Kim jest sygnalista?

Zgodnie z dyrektywą, obowiązek dotyczący przedsiębiorców przewiduje wdrożenie przez podmiot prawny zatrudniający więcej niż 50 pracowników procedury zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych (procedury zgłoszeń wewnętrznych). W ramach obowiązków nałożonych na przedsiębiorców będą oni zobowiązani m.in. do:
- wskazania w organizacji osób przyjmujących i weryfikujących zgłoszenia oraz udzielenie im odpowiednich upoważnień,
- zaprojektowanie rejestru zgłoszeń wewnętrznych,
- utworzenia wewnętrznego kanału i opracowania procedur, dzięki którym pracownicy będą mieli możliwość dokonywania zgłoszeń powstałych naruszeń.
- umożliwienia dokonywania zgłoszeń i potwierdzania faktu przyjęcia zgłoszenia w terminie siedmiu dni od otrzymania oraz poinformowania zgłaszającego o sposobie zakończenia zgłoszenia w terminie nie dłuższym niż trzy miesiące.
- prowadzenia rejestru zgłoszeń z zachowaniem poufności.
- zapewnieniu ochrony sygnalistom.
 
Sygnalista to każdy pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę, umowy cywilnoprawnej, samozatrudniony, akcjonariusz lub wspólnik, osoba będąca członkiem organu administrującego, zarządzającego lub nadzorczego przedsiębiorstwa, a także wolontariusz i stażysta - bez względu na to czy otrzymuje wynagrodzenie. Sygnalistą będzie mógł być również kontrahent organizacji.

Ochrona sygnalisty - czy powinien się obawiać o swoje miejsce pracy?

Przepisy ustawy mają także zapewniać należytą ochronę sygnalistom w organizacji. Projektowane regulacje wprost zakazują stosowania wobec sygnalisty działań odwetowych lub nawet ich prób albo gróźb zastosowania takich działań.

Jeżeli praca była, jest lub ma być świadczona na podstawie stosunku pracy, wobec zgłaszającego nie mogą być podejmowanie działania odwetowe polegające w szczególności na:
1) odmowie nawiązania stosunku pracy;
2) wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;
3) niezawarciu umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarciu kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony, po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony - w przypadku, gdy pracownik miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa;
4) obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę;
5) wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu;
6) pominięciu przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżeniu wysokości tych świadczeń;
7) przeniesieniu pracownika na niższe stanowisko pracy;
8) zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;
9) przekazaniu innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków pracownika;
10) niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
11) negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy;
12) nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze;
13) przymusie, zastraszaniu lub wykluczeniu;
14) mobbingu;
15) dyskryminacji;
16) niekorzystnym lub niesprawiedliwym traktowaniu;
17) wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;
18) nieuzasadnionym skierowaniu na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, o ile przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badanie;
19) działaniu zmierzającym do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
20) spowodowaniu straty finansowej, w tym gospodarczej lub utraty dochodu;
21) wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszenia dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia zgłaszającego.
 
Za działania odwetowe z powodu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego uważa się także groźbę lub próbę zastosowania środka określonego powyżej. To na pracodawcy spoczywa ciężar dowodu, że podjęte działanie, o którym mowa powyżej nie jest działaniem odwetowym.
 
Jeżeli praca lub usługa świadczone były, są lub mają być na podstawie innego niż stosunek pracy, stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji albo pełnienia służby, dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może stanowić podstawy działań odwetowych ani próby lub groźby zastosowania działań odwetowych, obejmujących w szczególności:
1) wypowiedzenie, odstąpienie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia umowy, której stroną jest zgłaszający, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług,
2) nałożenie obowiązku bądź odmowę przyznania, ograniczenie lub odebranie uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi.
 
Co ważne, zgłaszający, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w pełnej wysokości.

Odpowiedzialność osoby zgłaszającej

Należy pamiętać, że działalność sygnalisty nie może wpływać na krzywdę drugiej osoby. Osoba, która poniosła szkodę z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji przez zgłaszającego ma prawo do odszkodowania. Rekompensata przysługuje od zgłaszającego, który dokonał świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego w wysokości co najmniej przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, obowiązującego w dniu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego.

Dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego przez sygnalistę nie może stanowić podstawy odpowiedzialności. W tym odpowiedzialności dyscyplinarnej lub odpowiedzialności za szkodę z tytułu naruszenia praw innych osób lub obowiązków określonych w przepisach prawa, w szczególności w przedmiocie zniesławienia, naruszenia dóbr osobistych, praw autorskich, przepisów o ochronie danych osobowych oraz obowiązku zachowania tajemnicy w tym tajemnicy przedsiębiorstwa. To wszystko pod warunkiem, że zgłaszający miał uzasadnione podstawy, aby sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa zgodnie z ustawą.

Warto podkreślić, że nieważne są postanowienia umów o pracę, innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy lub kształtujących prawa i obowiązki stron stosunku pracy w zakresie, w jakim bezpośrednio lub pośrednio wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego czy przewidują stosowanie środków odwetowych. To samo tyczy się postanowień umów oraz innych aktów, na podstawie których świadczona jest praca lub usługi, dostarczane są towary lub dokonywana jest sprzedaż. Jeśli bezpośrednio lub pośrednio wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego lub przewidują stosowanie środków odwetowych, to są one nieważne.

Dane osobowe zgłaszającego pozwalające na ustalenie jego tożsamości oraz inne informacje, na podstawie których można bezpośrednio lub pośrednio zidentyfikować tożsamość zgłaszającego nie podlegają ujawnieniu nieupoważnionym osobom, chyba że za wyraźną zgodą zgłaszającego. Zapisu powyższego nie stosuje się w przypadku, w którym ujawnienie jest koniecznym i proporcjonalnym obowiązkiem wynikającym z przepisów prawa w kontekście prowadzonych przez organy publiczne lub inne organy odpowiednio postępowań wyjaśniających lub postępowań sądowych. W tym w celu zagwarantowanie prawa do obrony przysługuje osobie, której dotyczy zgłoszenie.

Jak sygnalista dokonuje zgłoszenia?

Sposoby przekazywania zgłoszeń obejmują możliwość dokonywania zgłoszeń ustnie lub na piśmie, a także w wersji elektronicznej. Zgłoszenie ustne może być dokonane telefonicznie lub za pośrednictwem innych systemów komunikacji głosowej. Zgłoszenie dokonane za pośrednictwem nagrywanej linii telefonicznej lub innego nagrywanego systemu komunikacji głosowej za zgodą zgłaszającego jest dokumentowane w formie:
1) nagrania rozmowy, umożliwiającego jej wyszukanie, lub
2) kompletnej i dokładnej transkrypcji rozmowy.
 
Na wniosek zgłaszającego zgłoszenie ustne może odbyć się również podczas bezpośredniego spotkania zorganizowanego w terminie 14 dni od dnia otrzymania takiego wniosku. W takim przypadku za zgodą zgłaszającego zgłoszenie jest dokumentowane w formie:
1) nagrania rozmowy, umożliwiającego jej wyszukanie, lub
2) protokołu spotkania.

Przepisy karne za utrudnianie działalności sygnalisty

Projektowane regulacje ustawy o sygnalistach zawierają również przepisy karne. Ich celem ma być wymuszenie prawidłowego stosowania ustawy. Prawie wszystkie z proponowanych przepisów karnych mają na celu ochronę zgłaszających naruszenia prawa. Tylko jeden z artykułów przewiduje pociągnięcie do odpowiedzialności samych zgłaszających.

Przepisy karne w projekcie ustawy:
- kto utrudnia dokonanie zgłoszenia, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności,
- kto, w przypadku o którym mowa powyżej stosuje przemoc, groźbę lub podstęp, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2,
- kto podejmuje działanie odwetowe wobec osoby, która dokonała zgłoszenia lub ujawnienia publicznego podlega grzywnie lub karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
- kto wbrew przepisom narusza obowiązek zachowania poufności tożsamości osoby, która dokonała zgłoszenia podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
- kto świadomie dokonał zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji lub pomógł w dokonaniu zgłoszenia nieprawdziwych informacji, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 3.
- kto wbrew przepisom ustawy nie ustanowił procedury zgłoszeń wewnętrznych albo ustanowiona procedura zgłoszeń wewnętrznych narusza ustawę podlega karze grzywny.
 
Zapraszamy do zadawania pytań dotyczących projektu ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa.
 
Artykuł powstał przy współpracy z Kancelarią Prawną Kupilas&Krupa z Bielska-Białej
 
***
 
Powyższa publikacja portalu bielsko.biala.pl jest częścią cyklu artykułów na temat aktualnych problemów prawnych, z jakimi spotyka się każdy z nas w życiu prywatnym czy pracy zawodowej. Opracowania powstały dzięki współpracy z ekspertami z renomowanej kancelarii prawniczej z Bielska-Białej, którzy raz w miesiącu odpowiadają na łamach portalu na pytania Czytelników w sprawach dotyczących poruszanych zagadnień. Pytania można zadawać w formie komentarza do artykułu, na naszym profilu w Facebooku i na adres: [email protected], a także na adres i w portalach społecznościowych Kancelarii Prawnej Kupilas&Krupa.
 
Dotychczas w tym cyklu ukazały się następujące artykuły: